Między neurobiologią a psychoterapią

Ten zacytowany fragment z najnowszego wydania książki “The Neuroscience of Psychotherapy. Healing the social brain” (2024)  L. Cozolino oddaje współczesne rozumienie procesu leczenia w psychoterapii, wskazując na jej cel, mechanizm działania, przyczynę skuteczności w leczeniu zaburzeń psychicznych oraz funkcję psychoterapeuty.

Umysł i ciało

Współczesna profesjonalna psychoterapia, w tym psychoterapia psychodynamiczna oraz psychoanalityczna, pozostaje w ścisłym związku z neurobiologią i jej osiągnięciami. Umysł istnieje w ścisłej relacji z ciałem – z mózgiem, układem nerwowym, hormonalnym i innymi układami. Od momentu narodzenia (a nawet wcześniej) mózg człowieka kształtuje się pod wpływem wszelkich przeżywanych stanów i doświadczeń, czasem, a niekiedy zwłaszcza, tych wydarzeń, które pozostają niedostępne pamięci jawnej (z uwagi na jej znacznie późniejszy rozwój).

Rozwój umysłu

W dzieciństwie kształtują się fundamentalne aspekty indywidualnej konstrukcji psychicznej, w tym podstawowe przekonania o świecie, obraz własnej osoby i założenia o innych ludziach. Teoria przywiązania (Bowlby i in.) znajdująca obecnie ogromne potwierdzenie w badaniach klinicznych i naukowych, nazywa te podstawowe założenia „wewnętrznym modelem roboczym’ (ang. internal working model).

Od wczesnego dzieciństwa formują się obronne, adaptacyjne lub nieadaptacyjne w późniejszym życiu, strategie radzenia sobie w realności relacji ze światem oraz innymi osobami. Często, jako ludzie dorośli nie jesteśmy świadomi ich natury i traktujemy te wewnętrzne podstawowe założenia jak oczywiste prawdy, z trudnością poddając je weryfikacji i zmianom. Trudność wynika także z ich neurobiologicznego zakotwieczenia, ze sposobu jaki mózg „nauczył się” działać, reagować i utrwalił ten system.

Neurobiologia zaburzeń funkcjonowania psychicznego

Neurobiologiczne podstawy zaburzeń w funkcjonowaniu psychicznym mają źródła wrodzone oraz/lub nabyte. Do nabycia zaburzeń funkcjonowania sieci neuronowej w mózgu może dochodzić na skutek ekspozycji na doświadczenia powodujące zahamowanie lub zakłócenie rozwoju integracji funkcjonowania na osi mózg – ciało, na osi struktury korowe mózgu i struktury podkorowe oraz komunikacji pomiędzy półkulami mózgu.

Do zaburzeń, nawet do dysocjacji tych procesów, dochodzi np. przy nadmiernej aktywacji ciała migdałowatego. Nadmierna aktywacja tej struktury mózgu może nastąpić na skutek doświadczenia zbyt dużego, przekraczającego indywidualne możliwości jednostki stresu czy traumy.

Trauma psychiczna, wywołująca uszkodzenie zdolności integracji procesów emocjonalnych, poznawczych oraz sterujących zachowaniem, może być pojedynczym doświadczeniem (w uproszczeniu, ten scenariusz może prowadzić do wystąpienia PTSD) lub kumulacją wielu urazów, zaniedbań, opuszczeń, których sumaryczny wynik może być przyczyną rozwinięcia na przykład zaburzeń ze spektrum cPTSD, zaburzeń więzi, czy np zaburzeń osobowości. Znaczącą grupą zaburzeń wynikających z zaburzeń reprezentacji, identyfikacji i regulacji afektu są zaburzenia psychosomatyczne.

Zaburzenia emocjonalne w doświadczeniu pacjenta 

Pacjenci często trafiają do gabinetu bez zdolności do jawnego przeżywania i regulowania własnych emocji. Bywa, że osoby poszukujące psychoterapii komunikują swoje emocje i obciążające stany umysłu na przykład poprzez objawy zaburzeń nastroju czy objawy zaburzeń somatycznych, dysfunkcje seksualne, zaburzenia odżywiania czy zaburzenia obrazu ciała. Często próby rozładowania cierpienia psychicznego prowadzą do autodestrukcji czy niszczenia relacji z bliskimi, światem. Utrwalone i powodujące cierpienie zakłócenia, przenikające wiele płaszczyzn życia, utrudniające osiąganie życiowych celów, bywa, że są klasyfikowane jako różnego typu zaburzenia osobowości.

Neuronauka w psychoterapii

Nowoczesna i oparta na badaniach naukowych psychoterapia wykorzystuje możliwości jakie daje neuroplastyczność mózgu, by zwiększyć zdolności pacjenta do uświadamiania, tolerowania i regulowania stanów emocjonalnych towarzyszących mu w życiu codziennym, zwłaszcza w relacjach międzyludzkich.

Co ważne, symptomy, objawy, doświadczane cierpienie, są już konsekwencją “niewydolnego” i niedaptacyjnego systemu podstawowych założeń o sobie, świecie i innych ludziach. Neuronauka dostarcza dowodów, że usunięcie lub złagodzenie objawów jest możliwe dzięki pracy nad wypracowaniem nowych sposobów ujawniania i regulowania własnych emocji, zrozumienie i modyfikowanie sposobów myślenia, oraz ujawnianie nieświadomych, czasem trudnych do uznania motywów i impulsów.

Zmiana w psychoterapii – zmiana w mózgu – zmiana w życiu

Współczesna psychoterapia opiera się na naukowo dowiedzionym powiązaniu pomiędzy możliwością zmiany w psychoterapii a kilkoma kluczowymi elementami:

1. Ustanowienie bezpiecznej i opartej na zaufaniu relacji terapeutycznej.
2. Ekspozycja na to, co “inne niż znane” pacjentowi i wprowadzanie w związku z tym stymulującego poziomu frustracji i niewygody.
3. Aktywowanie oraz łączenie emocji i poznania, czucia i myślenia.
4. Tworzenie nowych, coraz bardziej adaptacyjnych, narracji osobistych pacjenta, tych dotyczących siebie, innych ludzi, świata i relacji między nimi.

Stopniowo postępujące zmiany prowadzić mają do większej zdolności odczuwania i tolerowania własnych emocji (oraz tolerowania emocji innych), do zdolności myślenia, czyli mentalizacji na temat własnych stanów umysłu oraz adekwatności w myśleniu o uczuciach, intencjach innych ludzi.

Psychoterapia psychodynamiczna jest celowym, empatycznym oddziaływaniem poprzez rozmowę, mającym na celu zintegrowanie zdysocjowanych procesów psychicznych. Poprzez nakierowywanie uwagi na afekt, nadawanie mu znaczenia, umieszczanie w kontekście historii pacjenta, odsłanianie nieuświadomionej wiedzy o sobie, odbudowywana jest zdolność struktur mózgu do komunikowania się ze sobą i podejmowania adaptacyjnych narracji i zachowań.

Korzyści z korzystania z profesjonalnej psychoterapii 

Zmiany dziejące się na poziomie psychicznym, znajdujące odzwierciedlenie w nowych, adaptacyjnych zachowaniach mają, jak opisałam, swoje neurobiologiczne zakotwiczenie.

W konsekwencji, pacjenci mogą zacząć odczuwać większą zdolność do życia w bliskich relacjach. Osiągnięciem jest zdolność budowania intymnych, opartych na poczuciu bezpieczeństwa relacji miłosnych, czy bycie zdolnymi do pracy i twórczego zaangażowania.

Podkreślić należy, że te zmiany nie prowadzą to stanu niegasnącego szczęścia, ale do zdolności odczuwania, regulowania gamy różnorodnych emocji. Świadomość, że jest się zdolnym do stawienia czoła własnym przeżyciom, rozumienia ich, jest źródłem satysfakcji.